राजनीतिक संस्कारमा धमिरा
धमिरा लागेको काठ बाहिर हेर्दा सबै ठिक ठाक देखिए पनि जसरी भित्र खोक्रो
हुन्छ त्यसै गरी संस्कार नभएको राजनीति पनि खोक्रो र अर्थहिन हुन जान्छ । राजनीतिक
संस्कार ले नै मुलुकको आर्थिक सामाजिक सांस्कृतिक एवं राजनैतिक बिकासको झझल्को
देखाउछ। राजनितिक संस्कार भनेको के हो भन्ने बिषयमा बिभिन्न समयका बिभन्न
विद्वानहरुले बिभिन्न किसिमबाटै ब्याख्या र बिश्लेषण गरेका छन । यसैक्रमलाइ खोज्दै
जादा राजनीतिक संस्कार भन्ने शब्द ग्रावियल आल्मण्ड भन्ने बिद्वानले सन १९५६मा
उनैले लेखेको पुस्तकमा पाइएको हो भन्ने कुरा हालका हाम्रा बिभिन्न लेखकहरुको
पुस्तकमा पाइएको छ । सामान्य रुपमा बिचार गर्दा पनि राजनैतिक संस्कार त्यस्तो
बस्तु हो जसले कुनै पनि मुलुकको राजनैतिक बिकासको सांस्कृतिक तथा सामाजिक पक्षको
अध्ययन र अनुसन्धान गर्दछ । परंपरागत रुपमा चलिरहेको र सम सामयिक रुपमा देखिएको
मानिसको राजनीतिक चाल चलन आनी बानी र
ब्यबहारको जानकारी गराउदछ । यसैलाइ बुझेर बर्तमानका राजनीतिक शास्त्रीहरुले
राजनीतिक संस्कारलाइ ब्यापक र लोकपृय बनाएका छन । उनिहरुले के पनि भनेका छन भने
राजनैतिक संस्कारका कारणले गर्दा नै
समयानुकुल राजनीतिक ब्बस्थामा परिवर्तन सुधार तथा बिकास हुन सकेको हो । मानिसहरुले
राजनैतिक संस्कारको बिषयमा बास्तविक ज्ञान सिप र दक्षता हासिल नगरे सम्म राजनीतिक
बिकासको बास्तविक ज्ञान ग्रहण गर्न सम्भव छैन । राजनीतिक संस्कारले राजनीतिको मार्ग निर्देश
गर्दछ ।त्यसैले राजनीतिक बिकास गर्न पहिला राजनैतिक संस्कारको बिकास हुनु अनिवार्य
तथा आबश्यक हुन्छ ।
राजनैतिक संस्कारको बिषयलाइ लिएर आल्मण्ड भन्दछन राजनैतिक सामाजिकरणको
मुख्य उद्देश्य नै राजनीतिलाइ समय सापेक्ष रुपमा सकृय बनाउनु हो र परिवर्तन गर्नु हो । प्रत्यक्ष रुपमा बाहिर
नदेखिए पनि यो आन्तरिक रुपमा चलिरहन्छ र राजनैतिक संस्कार कायम गराइ परिवर्नलाइ
संस्थागत गर्दछ । यसै बिषयलाइ लिएर लुसियन पाइ ले लेखेका छन कुनै पनि समाजको
परम्परा त्यसको आत्मा नागरिकको सामुहिक आकांक्षा विबेक र ऐतिहासिक अनुभवको प्रतिफल
तथा नेताहरुले काम गर्ने तौर तरिका मात्र राजनैतिक संस्कार होइन बरु यो त
राज्यब्यबसथाका सम्पुर्ण अंगलाइ परिचालन गरी मानिसलाइ राजनैतिक ब्यबहारको मार्ग
निर्देश गर्ने साधन हो । यसले राजनीति प्रति बिश्वास दिलाउछ । राजनैतिक
कृयालाइ सकारात्मक र अर्थ पुर्ण बनाउछ ।
राजनीति प्रति सचेत गराइ नागरिकलाइ नियमकानून
तथा आचार संहिता प्रति प्रतिबद्ध गराइ कानूनी शासन प्रति दृढ रहन असल कुशल
र नैतिकवान तथा अनुशासित बनाउन सहयोग
गर्दछ ।
हाल सम्मको राजनैतिक संस्कारको बिकासमा मानवको सोंच बिचार गर्ने शक्ति र एक
आपसको सम्बन्ध र पहिचान‚ परिवार ‚समुदायहरु
शिक्षालयहरु‚ पेशा र ब्यबसायहरु‚ राजनितिक लगायत
अन्य संघ र संस्थाहरु संचारका माध्यहरु बाटै राजनैतिक संस्कारको बिकास र निर्माण
भएको पाइएको छ ।
धेरै
मानिसहरु आफ्नै ब्यक्तिगत लाभ हानी‚ आशा अभिलासाका
आधारमा बिभिन्न राजनैतिक दल वा संस्कार सगँ आबद्ध भएर सहभागिता देखाइ रहेका हुन्छन
भने कतिपय मानिसहरु बिना लोभ लालचा र आशाका साथ पनि देश र जनता तथा राष्टियता र
राजनीतिक संस्कार कै बिकासका लागि भनि राजनीतिक कृयाकलापमा सहभागि भै रहेका हुन्छन
र बलिदानी पनि दिइ रहेका छन। तिनै जनताको सहभागिताको आधारमा राजनैतिक संस्कारलाइ
आलमण्डले निम्नानुसारका चरणमा बिभाजन गरेका छन ।
१.
परम्परागत अविकसित वा संकिर्ण राजनीतिक
संस्कार-
प्राय गरेर अबिकसित समाज वा मुलुकमा यस्तो किसिमको राजनीतिक संस्कार
पाइन्छ । यस किसिमको राजनीतिक संस्कारभएको मुलुकमा प्राय गरेर बंशानुगतरुपमा राज्य
प्रमुख रहने र राजनैतिक आर्थिक धार्मिक सामाजिक लगायतका सबै किसिमका राज्य
सम्बन्धि हक र अधिकार उसैमा निहित रहेको हुन्छ र उसैले प्रयोग गर्दछ । कोही को कसै
प्रति पनि चासो रहदैन । जनतालाइ राजनैतिक रुपमा सचेत गराइदैन र हुन पनि दिइदैन ।
राज्यको कार्य प्रति जनता पुर्णरुपमा अनभिज्ञ रहन्छन । समयको परिवर्तन भए पनि
जनतामा पहिचान गर्ने सामर्थ रहदैन ।
२. अर्ध बिकसित
राजनैतिक संस्कार –
यसमा केहि मात्रामा समाज
बिकास भएको संकेत सम्म पाइन्छ । राजनैतिक कृया कलाप प्रति केहि जनताले चासो र
जिज्ञासा राख्दछन भने केहिले राख्दैनन । राजनीति प्रति पुर्णरुपमा निष्कृय रही
सरकारले गरेको निर्णयलाइ शिरोधार्य गर्दछन । कहि कतै स्वतन्त्रताको नाममा यदाकदा
आवाज उठाउने गर्दछन भने धेरै मौन रहन्छन । प्राय गरेर यस किसिमको राजनैतिक संस्कार
उपनिवेशका जनतामा भएको पाइएको छ ।
३. बिकसित वा
सहभागितामुलक राजनीतिक संस्कार –
खास गरेर यस किसिमको राजनीतिक संस्कार बिकसित
समाजमा पाइन्छ । यस्तो समाजका मानिसमा राजनैतिक चेतनाले भरिपुर्ण हुन्छ । सबै
नागरिकहरु आफ्नो हक र अधिकारको लागि सचेत हुन्छन । समानता र स्वतन्त्रताको लागि
आफ्नो बिचार व्यक्त गर्न तथा आवाज निकाल्न पछि हटदैनन । सम सामयिक रुपमा हुने राजनैतिक ब्यबस्थाको
परिवर्तन तथा बिकासको प्रक्रियालाइ नजिकैबाट नियाली रहेका हुन्छन वा मुल्याङकन गरि
रहेका हुन्छन । जनताको ब्यापक सहभागिता हुने हुदा सरकारले जनाको आवाजलाइ नकार्न
सक्दैन । कमजोरीलाइ औल्याउन प्रतिपक्ष दलहरु पनि सक्रिय रहन्छन । सबै राजनैतिक दल
र जनता स्वतन्त्र निष्पक्ष र धाँधली रहित निर्वाचनको पक्षमा हुन्छन ।नैतिकवान र
निर्वाचन आयोगबाट निर्देश गरेका आचार संहिता पालना गर्न तयार हुन्छन । सरकारले पनि
जनतालाइ बिश्वास दिलाउन बढो चलाखिपूर्ण तवरले माथि उल्लेखित बिषयहरु प्रति प्रतिबद्ध रहि
आफ्ना कृयाकलापहरु सञ्चालन गर्छ । जनताका आबश्यकता र चाहना पुरा गर्न तर्फ लाग्दछ
। निर्वाचनको समयमा कुनै पनि राजनैतिक दलले एक आपसमा हिलो छ्याप्ने र गालि गलौज
गर्ने गरिदैन । आफना नीति उद्धेय र कार्यक्रम जनता समक्ष खुला रुपमा पस्कन्छन र
जनताले पनि खुला हृदयले स्वतन्त्ररुपबाट निर्वाचनमा भाग लिएर आफ्ना प्रतिनिधिहरु
छान्ने गर्दछन । कुनै पनि लोभ र लालचामा फस्दैनन । पक्ष र प्रतिपक्ष छुट्टीदैनन ।
पैसाबाट मत किन्ने काम गरिदैन । डर धाक र धम्कि सगँ जनताहरु बिचलित हुदैनन । एक
आपसमा बिचार र दृष्टिकोण मिल्ने राजनैतिक दलहरुमा एकता भैरहन्छ र बिचार नमिलेमा
फुट्ने पनि स्वभाविक रुपमा भै रहन्छ ।
यसरी माथिका राजनैतिक
संस्कारका चरणहरु र हाम्रो मुलुकमा हाल प्रचलनमा रहेको राजनैतिक संस्कारलाइ तुलना
गर्दा हाम्रो राजनैतिक संस्कार दोस्रो र
तेस्रो चरणको बिचमा वा संक्रमण कालिन अवस्थामा रहेको हो की भन्ने भान जनताले गरी
रहेका छन । किनकी हालै हुन लागेको प्रतिनिधि सभा र प्रदेश सभाको निर्वाचनमा
देखिएका राजनैतिक स्वरबाट र सुनिएका गाली गलौजका शब्द भाषा ब्यबहार र नैतिकता आचार संहिताको उल्लंघन तथा निर्वाचन आयोगलाइ
बनाइएको निरिहेता ले जनतालाइ स्तब्ध बनाएको छ ।
कुरै गर्न त कुनै पनि राजनीतिकदलहरु कमजोर देखिएका छैनन तर ब्यबहार भने
एउटा सामान्य मानिसले अनुसरण गर्ने किसिमका पनि देखिएका छैनन । उच्च तहका प्रोफाइल
बनाएका बक्ताहरुले आम सभामा ब्यक्त गरेका कुराहरु सुन्दा दिक्क र अफशोच पनि लागेको
छ । कुनैले पनि नैतिकताको सवाल उठाउदैनन। आचार विचार र संस्कार को कुरै उठाउदैनन ।
खाली दलिय र ब्यक्तिगत फाइदाका कुरा भन्दा अरु सुनिदैन । जनताहरु रोग भोक र शोकले
पिडित छन । आँग ढाक्ने एकसरो कपडा छैन । बिहान खाए बेलुका खाने कुरा छैन । बस्ने र
आश्रय लिने ठाउँ छैन । तै पनि नेताहरुलाइ लाज र शरम छैन हामीले यसो गरेऔ र उसो
गरेऔ भन्न । सडक भत्किएका भत्कियै छन। धुलो र मैलो यथाबत छ । धारामा पानी छैन।
सडकमा बत्ति छैन। सुन फलाउन सक्ने खेतवारी बाझै छ । ढलको ब्यबस्तै छैन । सामुदायिक
रुपमा रहेका बिद्धालय र कलेज राजनीतिले ढपक्क ढाकी चल्न चल्पलाउन सकेका छैनन।
बिद्धयालयमा प्रवेश गर्ने बित्तिकै शिक्षकको राजनैतिक प्रशिक्षण सुरु हुन्छ । सबै
शिक्षक नेता र सबै नेता शिक्षक बनेका छन । बिद्धयालयहरु भ्रष्टाचारका अखडा बनेका
समाचारहरु आइ रहेका छन ।बाल बालिकाको भविष्य अन्धकार हुन लागिसकेको छ । कोहि
कसैलाइ चासो छैन । बजारको ब्यबस्था अस्तब्यस्त छ । दलिय ब्यबस्थामा राजनीतिक दलहरु
एक आपसमा जुटनु र फुटनु स्वभाभिक हो । यसमा कोही रिसाउनु र हास्नु पर्ने अवस्थै
देखिदैन । अपशब्दै प्रयोग गरी गालि गलौजमा उत्रनु पर्ने अबस्था पनि छैन । किनकी
नेपालका राजनीतिकदलहरु सबै शुद्धै छन र देशका पहरेदार हुन भन्ने कुरा इतिहासले पनि
देखाउन सकेको छैन । बिश्वमा अन्य मुलुकका नेताले गरेको प्रगति र उन्नति सुन्दा र
यो मुलुकका नेताको राजनैतिक संस्कार देख्दा जनताहरु निराश छन । यसलाइ लिएर यसका
जानिफकार एवं पर्यवेक्षकहरुले भन्न थालिसकेका छन
के नेपालको राजनीतिक संस्कारमा धमिरा लागेर यस्तो भएको त होइन ? अस्तु. . . . . . . .
बुद्धिसागर बराल
बेसिशहर ८ लमजुङ
मिति-२०७४ मार्ग ५ गते रोज ३
शुभम् .. .... . ....
